Năm 1974, Nguyễn Khoa Điềm – một trong những nhà thơ tiêu biểu cho thế hệ nhà thơ trẻ trong những năm kháng chiến chống Mỹ, viết trường ca “ Mặt đường khát vọng”
ĐẤT NƯỚC
KHỔ 1
Đất nước (Đoạn 1)
Năm 1974, Nguyễn Khoa Điềm – một trong những nhà thơ tiêu biểu cho thế hệ nhà thơ trẻ trong những năm kháng chiến chống Mỹ, viết trường ca “ Mặt đường khát vọng”. Bản trường ca viết về sự thức tỉnh của tuổi trẻ ở các thành thị bị tạm chiếm ở Miền Nam, nhận rõ được bộ mặt xâm lược của đế quốc Mĩ, hướng về nhân dân, ý thức được sứ mệnhcủa thế hệ mình: đứng lên, xuống đường hoà nhập với cuộc chiến đấu của dân tộc. Doạn trích “Đất Nước” trích phần đầu chương V của trường ca là đoạn thơ hay nhất nhiều suy tư cảm xúc dồn nén về tư tưởng “đất nước của nhân dân”
Quả thật cả đoạn thơ là những lời tâm tình ngọt ngào, lắng đọng mà sâu sắc thấm thía; là nhưnghx khám phá về đất nước của nhân dân trên nhiều phương diện. Bình giảng 9 câu đầu đoạn trích ta sẽ thấy được nhận thức của tác giả về đất nước theo bình diện văn hoá.
Lúc này dường như tác giả tập trung trả lời câu hỏi: “ đất nước có từ khi nào?”. Đúng vậy mọi đất nước đều có lịch sử, bề dày văn hoá riêng, mà nhà thơ lại khám phá nó bằng những phương diện khác nhau. Nguyễn Trãi thì coi:
“ Như nước Đại Việt ta từ trước
Vốn xưng nền văn hiến đã lâu
Núi sông bờ cõi đã chia, phong tục Bắc Nam cũng khác.
Từ Triệu, Đinh,Lí, Trần, bao đời xây nền độc lập…”
Còn với Nguyễn Khoa Điềm, ông không gắn lịch sử đất nước với một thời điểm lịch sử cụ thể hay một thời gian trong quá khứ mà lại có một cách giải thích đầy ngụ ý: “ Khi ta lớn lên đất nước đã có rồi”. Chẳng phải khi chúng ta sinh ra đất nước đã tồn tại từ lâu, con người Việt Nam sinh ra trong lòng nước Việt. Vậy thì đất nước ta hình thành từ bao giờ?. Đó là lúc cộng đồng dân cư người Việt có bản sắc văn hoá, phong tục tập quán riêng. điều đó thể hiện bằng những câu chuyện cổ tích, bắt đầu “ ngày xửa ngày xưa….”, hay bắt đầu từ những cái vô cùng thân thuộc: “Đất nước có từ miếng trầu bà ăn….”
Ai trong mỗi chúng ta chẳng có một thời thơ ấu, nũng nịu đòi mẹ kể chuyện, những câu chuyện cổ tích đã đi vào lòng mỗi con người Việt Nam từ tấm bé. Những câu chuyện luôn bắt đầu từ câu : ngày xửa ngày xưa, xưa lắm rồi….Những câu chuyện luôn là niềm mơ ước về một cuộc sống ấm no thanh bình, là những phong tục tập quán, những tình cảm gia đình làng xóm thân thương . Đất nước có trong những câu chuyện ấy. Ai trong chúng ta cũng chắc chắn biết câu chuyện “ Trầu cau”, biết tình nghĩa đậm đà trong mỗi miếng trầu bấy giờ bà ăn, là linh hồn là bản sắc độc đáo của đất Việt.
Đất nước bắt đầu từ đó……..
Nhưng đất nước đâu chỉ bắt đầu trong cảnh thanh bình no ấm mà nó lớn lên từ trong vất vả, đau thương cùng những cuộc hành trình, trường chinh không nghỉ:
“Đất nước lớn lên…..
…..xay, giã, dần, sàng…”
Có lẽ hình ảnh biểu tượng cho dân tộc Việt Nam là hình ảnh cây tre, một loại cây có sức sống mãnh liệt “ nòi tre đâu chịu mọc cong, chưa lên đã thẳng như chông lạ thường” ( Tre Việt Nam, Nguyễn Duy). Nó ham ánh sáng và ngay thẳng như tính cách con người Việt Nam. Lúc bình thường chở che làng xóm, khi có quân thù thì thành vũ khí đuổi giặc. Hình ảnh Thánh Gióng gãy gậy sắt nhổ tre mà đánh giặc đã chứng minh rằng cây tre là biểu tượng sức mạnh của con người Việt Nam. Dân mình biết trồng tre mà đánh giặc, bởi vì thù này ắt hẳn còn lâu. Trồng tre nên gậy, gặp đâu đánh đó, nó gợi ta liên tưởng đến đoạn đường trường 4000 năm chìm trong máu lửa của một dân tộc bất khuất luôn phải đương đầu với những kẻ thù tàn bạo nhất quyết bảo vệ đến cùng nòi giống xứ sở mình.
Đất Nước là một chủ đề xuyên suốt bao trùm lên các tác phẩm trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Các nhà thơ nhà văn bằng tình cảm công dân đã có nhiều phát hiện mới mẻ độc đáo về Tổ quốc, nhân dân. Tổ quốc thường được soi chiếu từ bình diện lịch sử chống ngoại xâm, được khái quát bằng những hình tượng kỳ vĩ, khai thác triệt để chất sử thi hoành tráng. Trong dòng chủ lưu ấy, Nguyễn Khoa Điềm đã chọn lựa cách thể hiện riêng của mình, bằng trải nghiệm tuổi trẻ, bằng nhiệt tình cách mạng và cả bằng vốn tri thức được đào tạo bài bản từ mái trường xã hội chủ nghĩa, tạo nên chiều sâu của hình tượng Đất Nước, hoà mạch thơ chính luận – trữ tình.
Trả lời cho câu hỏi: “Đất Nước là gì? Đất Nước từ đâu ra?”, nhà thơ đã bắt đầu bằng những kí ức tuổi thơ để hình dung ra một sự tồn tại của Đất Nước trong nhận thức và tình cảm tự nhiên nhất của con người. Những vẻ đẹp được khơi lên từ mạch tâm tình, thấm đẫm hơi thở ca dao dân ca, huyền tích sử thi của dân tộc. Cái hay của phần mở đầu chương Đất Nước chính là sự xuất hiện của hàng loạt những hình ảnh có ý nghĩa biểu trưng nhưng rất gần gũi:
Tóc mẹ thì búi sau đầu
Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn
Cái kèo cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay giã dần sàng
Đất Nước có từ ngày đó…
Sức gợi từ những hình ảnh đã dựng lên cả một không gian văn hoá truyền thống, mang theo hơi thở tâm tình của ca dao “gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau” thấm thía tình nghĩa thủy chung. Mạch nguồn ấy tiếp tục với quá trình trưởng thành của từng cá nhân, từ thuở cắp sách đến trường đến khoảnh khắc rung động đầu đời
Mở đầu cho dòng suy tưởng, Nguyễn Khoa Điềm nhận thức về sự tồn tại lâu dài của đất nước trong suốt “thời gian đằng đẵng” bốn ngàn năm văn hiến. Thi nhân khẳng định:
Khi ta lớn lên đất nước đã có rồi..
Đất nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa“… mẹ thường hay kể.
Âm hưởng của lời thơ lắng đọng như giọng kể chuyện tâm tình thủ thỉ giữa những kẻ thân thương, gợi ra ở người nghe dòng liên tưởng trôi về một thời quá khứ xa xăm, trong ấy trầm tích bao huyền sử tự hào về cuộc sống chiến đấu của cha ông. Nhà thơ đã sử dụng thi pháp tuyệt vời ở câu thơ bỏ ngỏ. Sau trạng ngữ chỉ thời gian “Ngày xửa ngày xưa”…, lời kể của mẹ được chuyển sang cho người đọc tự liên tưởng hình dung về bao hình tượng đẹp một thời làm xôn xao tuổi mộng vàng như Thánh Gióng, Trần Quốc Toản, Mai An Tiêm… Cả một nền văn hoá, văn học dân gian với bao thần thoại, truyền thuyết phong phú làm sao có thể gói trọn trong mấy vần thơ. Thi nhân như trao cho người đọc chiếc chìa khoá để tự mình khám phá cái kho tàng văn hoá phong phú tổ tiên trao lại. Lần về mảnh vườn cổ tích ấy, những ai có lòng chắc chắn sẽ tự mình chắt chiu được những giọt mật mà bồi dưỡng tâm hồn thiện chân, tìm đến một lẽ sống đẹp.Truy tìm về cội nguồn Đất Nước, khó ai có thể xác định minh bạch cái ngày tháng khởi thuỷ của nó, cho dù là nhà khảo cổ hay sử gia. Nguyễn Khoa Điềm lại xác định cái buổi ban đầu ấy qua một nét sống giản dị nhưng đậm đà của những người mẹ, người bà Việt Nam:
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước lớn lên khi mình biết trồng tre mà đánh giặc
Không ai lấy tiêu chuẩn đo lường của nhà khoa học để bắt bẻ thi nhân. Nguyễn Khoa Điềm khẳng định chân lí bằng một trực cảm thiên tài để lí giải một cách cụ thể sinh động về sự khởi nguyên và phát triển của đất nước qua hình tượng miếng trầu, cây tre. Những hình tượng bình thường quen thuộc trong đời sống của nhân dân Việt Nam, nhưng mãi cho đến khi Nguyễn Khoa Điềm phát biểu, cái chân lí ngỡ là hiển nhiên đấy, người đọc lắng lại một khoảnh khắc, sau đó ngớ ra bao điều thú vị. Bởi lẽ, thẩm thấu vào các tế bào mỏng manh ấy, là những mối quan hệ tình nghĩa truyền thống đẹp của con người Việt Nam.Trong tục cúng lễ, miếng trầu quả cau là biểu tượng cho tấm lòng thành của con cháu gửi đến hồn thiêng những bậc đã khuất, là nhịp cầu giao cảm với tiền nhân. Miếng trầu gợi ra huyền sử tình yêu, nói lên mối quan hệ vợ chồng chung thuỷ, nghĩa anh em Tân – Lang trọn vẹn. Và có lẽ từ đó, miếng trầu trở thành vật biểu trưng cho tình yêu và hôn nhân. Miếng trầu giúp dẫn mối tìm nhau, để cho con người phải lứa nên duyên, là nhân tố tạo nên bao đôi uyên ương chắp cánh chung cành. Để rồi khi họ về già, thong thả nhai miếng trầu, nhớ buổi thanh xuân tình nồng nghĩa đượm, mà đột nhiên nở nụ cười mãn nguyện chuyện tình xưa.
Nhà thơ lại liên tưởng song hành về sự lớn mạnh của đất nước từ buổi “dân mình biết trồng tre mà đánh giặc”. Đất nước Việt có điều kiện thổ nhưỡng phù hợp tạo điều kiện cho cây tre sinh sôi phát triển khắp mọi miền của Tổ Quốc, đem lại một màu xanh bát ngát cho quê hương. Nguyễn Duy cũng từng trăn trở về những phẩm chất kì lạ của cây tre Việt :
Tre xanh xanh tự bao giờ?
Chuyện ngày xưa đã có bờ tre xanh
Thân gầy guộc lá mong manh
Mà sao nên luỹ nên thành tre ơi?
Ở đâu tre cũng xanh tươi
Cho dù đất sỏi đất vôi bạc màu?
Cây tre hiền hậu trên mỗi làng quê. Nó như là sự đồng hiện những phẩm chất đôi khi ngỡ là đối lập trong cốt cách con người Việt Nam: thật thà chất phác, đôn hậu thuỷ chung, yêu chuộng hoà bình như cây tre mềm mại để hoá thành những vật dụng xinh xắn trong cuộc sống con người: nhỏ nhắn như cây tăm, đôi đũa; êm ái như chiếc nôi ru ta lớn lên vào đời; yên ổn vững chắc như “cái kèo cái cột thành tên”, làm nên ngôi nhà tổ ấm cho mọi gia đình đoàn tụ bên nhau; siêng năng tích góp mỡ màu dồn thành sự sống như Nguyễn Duy so sánh:
Rễ siêng không ngại đất nghèo
Tre bao nhiêu rễ bấy nhiêu cần cù.
Đến khi cả dân tộc lên đường ra trận, quyết giành lại độc lập tự do, thì tre cũng đứng thẳng hiên ngang bất khuất cùng chia lửa với dân tộc Việt , thậm chí “một cây chông cũng tiến công giặc Mỹ “, bởi “nòi tre đâu chịu mọc cong, chưa lên đã nhọn như chông lạ thường”.
Từ những giá trị vật chất bình dị thân quen, Nguyễn Khoa Điềm gắn dòng suy tưởng đến con người ngàn đời cư trú, lao động, chiến đấu trên mảnh đất Việt để giữ gìn tôn tạo mảnh đất thân yêu. Đó không ai khác là những người mẹ, người cha một đời kính trọng thuỷ chung, “thương nhau bằng gừng cay muối mặn”. Tình cảm chân thành ấy không phải là lớp son phấn với “sắc màu lộng lẫy, sáo ngữ ồn ào”, mà là những nét duyên như búi tóc mẹ bới sau đầu gọn gàng ý nhị, đủ để làm cho con tim xao xuyến khi gần nhau, và khi xa thì không bao giờ nguôi ngoai nhung nhớ, để rồi họ bật lên những câu ca dao nghe như muối xát tâm can:
Thiếp nhớ chàng tấm phên hư nuộc lạt đứt
Chàng nhớ thiếp khi đắng nước nghẹn cơm
Ba trăng là mấy mươi hôm
Mai nam vắng trước chiều nồm quạnh sau.
Nguyễn Khoa Điềm lại có một cách nhìn thấu triệt theo thời gian hao phí lao động để kết tinh một hạt gạo trắng trong. Nó phải trải qua bao nắng sương vất vả gieo cấy, xay giã, giần sàng.Thắm vào trong hạt gạo bé nhỏ ấy là mồ hôi vị mặn nhọc nhằn của giai cấp nông dân. Nhiều người chỉ biết hưởng thụ hững hờ mà quên đi lời dạy “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”, nên Nguyễn Khoa Điềm đã khéo léo nhắc nhở chúng ta nhai hạt cơm dẻo nên nhớ đến công lao của người làm ra nó, để không làm họ buồn lòng phải cất lời nhắc nhở:
Ai ơi bưng bát cơm đầy
Dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần.
Nguyễn Khoa Điềm thật tài tình, khi ông cụ thể hoá khái niệm đất nước trừu tượng lớn lao cả về chiều “thời gian đằng đẵng”, lẫn “không gian mênh mông” vào trong những hình ảnh nhỏ bé như hạt gạo, nhưng lấp lánh bao tầng ý nghĩa sâu sắc, có giá trị biểu trưng những nét bản chất và tinh hoa của dân tộc, của Đất Nước Việt Nam. Đề cập đến hạt gạo là nói đến nền kinh tế nông nghiệp đặc trưng, được quy định bởi điều kiện thổ nhưỡng thuận lợi của nước Việt. Nhân dân lao động gắn mình trong môi trường đất đai từ đời này qua đời khác, sẽ định hình nên những nét cốt cách của con người Việt . Họ yêu quý đất đến mức xem “Tấc đất tấc vàng”. Và vì vậy, họ sẵn sàng hiến thân vì non sông đất nước như Chế Lan Viên từng cảm xúc:
Ôi Tổ Quốc ta yêu như máu thịt
Như mẹ cha ta như vợ như chồng
Ôi Tổ Quốc nếu cần ta chết
Cho mỗi ngôi nhà ngọn núi con sông
( Sao chiến thắng )
Tính triết lý trong dòng suy tưởng của Nguyễn Khoa Điềm vừa sâu sắc vừa đầy sức thuyết phục. Chỉ vài dòng thơ ngắn và tinh tế, thi nhân đã đi đến một kết luận có tính khẳng định “Đất Nước có từ ngày đó …” và do nhân dân lao động tạo dựng nên, để cho chúng ta hôm nay được thụ hưởng hạnh phúc một cách cụ thể thiết thực, chứ không hề là một tình cảm thuần tuý mơ hồ đã thuộc về quá khứ.
